Stress is een vorm van spanning. Om optimaal te kunnen presteren hebben we een bepaalde mate van spanning en dus stress nodig. Positieve stress is bijvoorbeeld de spanning die ene plezierige gebeurtenis oproept, zoals voor een wedstrijd of voor vakantie. Na enige tijd verdwijnt deze spanning weer en keert het lichaam terug in een toestand van rust. Als stress niet in het belang van een persoon is en als een nare gebeurtenis wordt ervaren, spreken we van negatieve stress en van stressklachten. Vast staat dat vooral de negatieve spanningen een gevaar vormen voor de gezondheid, omdat zij de grootste en meer langdurige effecten hebben op het centrale en autonome zenuwstelsel.

Stress gerelateerde klachten en stoornissen

Bij langdurige stress is de balans tussen draagkracht en draaglast verstoord en kunnen stressklachten optreden. Deze klachten kunnen zich lichamelijk, psychisch of in het gedrag uiten. Als niet tijdig ingegrepen wordt kunnen de signalen leiden tot chronische klachten: burn-out, chronische moeheid, spanningsproblemen, angststoornissen, maag- en darmproblemen, nek- en schouderklachten, nervositeit en depressie.

Stress gerelateerde stoornissen kunnen in de volgende gradaties voorkomen:

• geen klachten
• lichte klachten (geen effect op functioneren)
• klachten met effect op functioneren
• overspannen
• burn-out

Werkstress

Onder (ongezonde) werkstress wordt verstaan: stress door of in de werksituatie. De stress hoeft niet veroorzaakt te worden door die werksituatie alleen.
Ook de combinatie van hoge belasting op het werk met belasting in het privé-leven kunnen de stressklachten veroorzaken en leiden tot verminderd functioneren op het werk. Bij langdurige stress is de balans tussen draagkracht en draaglast verstoord en kunnen stressklachten optreden.
Deze klachten kunnen zich lichamelijk, psychisch of in het gedrag uiten. Als niet tijdig ingegrepen wordt kunnen de signalen leiden tot chronische klachten: burn-out, chronische moeheid, spanningsproblemen, angststoornissen, maag- en darmproblemen, nek- en schouderklachten, nervositeit en depressie.

Stressklachten en stress gerelateerde klachten

Lichamelijke signalen zijn onder andere: versnelde hartslag, snelle ademhaling, vermoeidheid, gebrek aan energie, veel/weinig eetlust, hoofdpijn, spierpijn, zweten, slaapstoornissen, hoge bloeddruk, duizeligheid.
Dit kan leiden tot hart- en vaatziekten, infectieziekten en aandoeningen aan het bewegingsapparaat Gedragsmatige signalen zijn onder andere: prikkelbaar, cynisme, gejaagdheid, meer gebruik van koffie / alcohol / sigaretten / medicatie, een gespannen houding en verwaarlozing. Psychische signalen hebben betrekking op gedachten en gevoelens, dit zijn onder andere: concentratieproblemen, onzekerheid, geestelijke vermoeidheid, geïrriteerdheid, vijandigheid, frustratie, lusteloosheid, ontevredenheid, angst, snel geëmotioneerd, piekeren, weinig zelfrespect.

Psychosociale Arbeidsbelasting (PSA)

Psychosociale arbeidsbelasting (PSA) is een relatief nieuw begrip. Het werd geïntroduceerd in de Arbowet die per 1 januari 2007 is ingegaan. Voorheen werd gesproken over welzijn. In de (vernieuwde) Arbowet werden werkgevers verplicht om PSA te voorkomen en medewerkers hiertegen te beschermen. Onder het begrip PSA vallen alle factoren die bij het werk stress veroorzaken, zoals agressie en geweld, seksuele intimidatie, pesten en werkdruk.

Stress en het effect op het zenuwstelsel

Bij stress reageert het lichaam in het autonoom zenuwstelsel. Het lichaam registreert de dreiging in de amygdala, het amandelvormige deel van de hersenen dat een rol speelt bij de verwerking van prikkels. Het sympathische deel van het lichaam reageert hierop: het hart gaat sneller kloppen, de spijsvertering vertraagt en de bloeddruk gaat omhoog. De bijnieren geven adrenaline en noradrenaline af, deze hormonen zetten de lichaamsfuncties in een hogere versnelling. het lichaam maakt cortisol aan, ook het stresshormoon genoemd omdat het vrijkomt bij elke vorm van stress, zowel fysiek als psychologisch. Het zorgt ervoor dat bepaalde eiwitten in spieren worden afgebroken waarbij aminozuren vrijkomen. Hiervan kan glucose (energie) worden gemaakt.
Deze energie wordt gebruikt om het lichaam weer terug te brengen in homeostase; op het moment van stress komt adrenaline en noradrenaline vrij om het lichaam alerter te maken en klaar om te vechten/vluchten.

Cortisol
Cortisol heeft vele goede eigenschappen: het regelt het waak- en slaapritme en beïnvloedt het spijsvertering en afweersysteem. In het geval van chronische stress blijft het cortisolgehalte in het bloed hoog, hierdoor raakt het immuunsysteem uitgeput. Nadelige effecten hiervan zijn onder andere: diabetes en overgewicht. vermoeidheid en slapeloosheid, depressie, verminderde werking van het immuunsysteem, verminderd libido en hart- en vaatziekten.

Werkdruk

Wie aan stress op het werk denkt, denkt vaak aan ‘te druk’: er moet te veel gedaan worden in te weinig tijd.
Werkdruk gaat over de hoeveelheid werk die binnen een bepaalde tijd naar ‘behoren’ moet worden gedaan. Werkdruk is daarmee een oorzaak van werkstress. Bij werkdruk kunt u structureel niet voldoen aan de eisen. Werkdruk kan de volgende oorzaken hebben een hoog werktempo, tijdsdruk, gebrek aan kennis en vaardigheden, te weinig invloed hebben op arbeids- en rusttijden, tegenstrijdige taken, slechte werkomstandigheden etc. In veel CAO’s is werkdruk een aandachtspunt, aangezien het één van de grootste risicofactoren is gebleken voor stress en overspannenheid.

Overspannenheid

We zeggen dat iemand overspannen is, als er door aanhoudende stress allerlei spanningsklachten zijn ontstaan en de persoon minder goed functioneert.
De situatie kan in vrij korte tijd zijn ontstaan. Maar de klachten zijn vaak wel zo ernstig geworden dat mensen het moment bereiken waarop ze zich ziek melden. Andere namen hiervoor zijn surmenage, chronische stress, overwerktheid en (emotionele) overbelasting. Met de juiste aanpak kunnen mensen redelijk snel de draad weer oppakken.

Burn-out

Burn-out is het eindstadium van langdurige, vaak jarenlange, roofbouw op het lichaam. Een burn-out ontstaat als mensen ondanks de stress en de spanningsklachten stug door blijven gaan. Ze volharden in hun werk en zijn zich lang niet altijd bewust van de ernst van hun klachten. Hoe groter de uitputting, hoe erger de klachten worden. Zelfs gewone dagelijkse dingen doen wordt steeds moeilijker. Een telefoongesprek, stofzuigen, afwassen: alles kost veel energie. Het wordt steeds moeilijker hoofd- en bijzaken te onderscheiden. Gedachten als ‘waar doe ik het allemaal voor?’ en ‘ik sta overal alleen voor’ dringen zich op. De houding ten opzichte van het werk kan negatief worden. Er ontstaat een gevoel van ‘ik kan geen klant meer zien’ of ‘laat ze het allemaal maar uitzoeken’. Op een bepaald moment is de koek helemaal op. Een klein voorval is dan vaak de druppel die de emmer doet overlopen, waardoor iemand instort. De spreekwoordelijke accu is dan helemaal leeg: de persoon is opgebrand (‘burn-out’). Een burn-out uit zich in ernstige lichamelijke en geestelijke vermoeidheid. Rust en tijd alleen zijn niet voldoende voor herstel. Hulp, behandeling en verandering zijn nodig.

Stress gerelateerde stoornissen en spanningsklachten hebben in het dagelijks taalgebruik diverse benamingen, zoals ‘overspannenheid’ en ‘burn-out’. Conform de Richtlijn ‘Een lijn in de eerste lijn bij overspanning en burnout’, MDRL, 2011) gebruiken wij de volgende definities:

Er is sprake van overspanning als voldaan is aan alle vier onderstaande criteria.

1. Ten minste drie van de volgende klachten zijn aanwezig: moeheid, gestoorde of onrustige slaap, prikkelbaarheid, niet tegen drukte/herrie kunnen, emotionele labiliteit, piekeren, zich gejaagd voelen, concentratieproblemen en/of vergeetachtigheid.
2. Gevoelens van controleverlies en/of machteloosheid treden op als reactie op het niet meer kunnen hanteren van stressoren in het dagelijks functioneren. De stresshantering schiet tekort; de persoon kan het niet meer aan en heeft het gevoel de grip te verliezen.
3. Er bestaan significante beperkingen in het beroepsmatig en/of sociaal functioneren.
4. De distress, controleverlies en disfunctioneren zijn niet uitsluitend het directe gevolg van een psychiatrische stoornis.

Er is sprake van burn-out als voldaan is aan alle drie onderstaande criteria.

1. Er is sprake van overspanning.
2. De klachten zijn meer dan 6 maanden geleden begonnen.
3. Gevoelens van moeheid en uitputting staan sterk op de voorgrond.

Burn-out, depressie en angststoornissen
De klachten bij een burn-out lijken op die van iemand met een depressie. Somberheid, geen plezier meer hebben in dingen, vermoeidheid, concentratieproblemen en slaapproblemen zijn klachten die zowel bij depressie als bij burn-out voorkomen. Dat maakt deze ziektebeelden soms lastig van elkaar te onderscheiden. Een burn-out is echter altijd het gevolg van overbelasting, terwijl een depressie ook kan ontstaan zonder overbelasting.

Bij depressie speelt aanleg een grotere rol. Een depressie kan wel ontstaan als gevolg van een burn-out. Bij behandeling van een burn-out wordt dan ook altijd eerst gekeken of er geen sprake is van een depressie. Op eenzelfde manier kunnen angststoornissen en burn-out verward worden.

Als de spanningsklachten erger worden, kunnen mensen last krijgen van angsten en zelfs hyperventilatie en paniekaanvallen. De hyperventilatie en paniekaanvallen veroorzaken vaak op hun beurt weer stress, ongerustheid en angst. Vooral als er geen link wordt gelegd tussen de klachten en het werk, kan aan een angststoornis worden gedacht in plaats van burn-out. Met als gevolg dat de behandeling zich richt op symptomen in plaats van de oorzaak van het probleem.